مقایسه مضمونی و ساختاری دیوان انوری و خاقانی

در عرصه ی ادب فارسی و به ویژه شعر، شاعران توانا و صاحب ذوق فراوانی ظهور یافته اند که در ترویج و تثبیت فرهنگ و آیین ایرانی اسلامی نقش به سزا و مهمی داشته اند. اینان در قالب شعر تمام آرمان ها و آمال حقیقی انسانی را به تصویر کشیده اند و همواره با زبان عاطفه واحساس خویش، خرد و وجدان انسان را متنبّه و بیدار می سازند، به خویشتن شناسی فرا می خوانند و آن آرمانجشهری را جست وجو می کنند که آفریده ای از اخلاق، ایمان، صلح و دوستی است. خاقانی و انوری دو قصیده سرای بزرگ در قرن ششم هجری هستند که با سرودن اشعاری فراوان در موضوعات مختلف گامی مهم در راستای اعتلای زبان فارسی برداشته اند. برخی از مضامین چون مدح، مرثیه و هجو در شعر این دو شاعر به اوج تعالی خویش می رسد و برخی از مضامین پایه و اساس مضامین جدید دیگر می شود. آن چه مسلّم است این است که عرصه ی هنروری ایشان، قصیده است و قصیده در این عصر به اوج می رسد. ایشان در اشعار خویش، مضامین گوناگونی را به واسطه ی آگاهی و احاطه بر فنون ادبی و به کارگیری قریحه و استعداد بی مانند خود و هم چنین بهره گیری از دانش های گوناگون آورده اند. از این حیث توجّه به قصاید ایشان بسیار قابل تامّل است. با دو رویکرد کلّی می توان قصاید ایشان را مورد توجّه قرار داد. ابتدا بررسی ساختاری و سپس بررسی محتوایی قصاید ایشان است. در مقایسه ای که میان شعر انوری وخاقانی صورت می گیرد، برخی از همگونی ها و ناهمگونی ها، در شعر ایشان برجسته می گردد؛ ویژگی ها و نکات تازه ای که بسیاری از وجوه شعر ایشان را بهتر و بیشتر به خواننده می نمایاند. پیشینه ی پژوهش شناخت شعر وسبک شعری بسیاری از شاعران همواره یکی از مهم ترین و مفیدترین راه های شناسایی روحیّات، آمال، شرایط زندگی و شیوه ی شاعری شاعر محسوب می شود. خاقانی و انوری در این راستا، بسیار مورد توجّه نویسندگان و ناقدان سخن قرار گرفته اند و از زوایای مختلف به شعر و سبک ایشان نگریسته شده است.? در هر صورت آن چه قابل توجّه به نظر می رسد این است که در زمینه مقایسه ی شعر انوری و خاقانی، تاکنون هیچ گونه پژوهش مستقل و مفصّلی به عمل نیامده است. پژوهش های سودمند و در عین حال کلّی و پراکنده ای موجود است که یا درباره ی خاقانی شناسی و انوری شناسی است و یا بررسی شعر و ابعادی از سبک و مضامین شعر انوری وخاقانی است. نگارنده ی این سطور در صدد است تا با بررسی و جست وجوی مضمون و ساختار قصاید انوری و خاقانی به شناخت ابعادی از شعر ایشان بپردازد و برخی از ویژگی های ساختاری و مضمونی قصاید انوری و خاقانی را باز نماید. ضروری می نماید که نگارنده، برخی از منابع پژوهشی در این زمینه را معرفی نماید. به ویژه منابعی که در نگارش این رساله مورد استفاده بوده است: 1- تذکره هایی چون لباب الباب عوفی، تذکره الشعرای دولتشاه سمرقندی، سخن و سخنوران فروزانفر، ریاض العارفین هدایت، مجمع الفصحای هدایت، تاریخ ادبیّات ادوارد بروان، تاریخ ادبیّات در ایران صفا، تاریخ ادبیّات فارسی اته، با کاروان حلّه ی زریّن کوب، چشمه ی روشن یوسفی و ... که در نمایاندن سرگذشت نامهججی انوری و خاقانی بسیار مهم به شمار می روند و از منابع ارزشمند در خصوص انوری شناسی و خاقانی شناسی می باشند، هرچند که خالی از نقص و کاستی نیستند؛ 2- قصیدهجی فنّی و تصویر آفرینی خاقانی شروانی، نوشته ی منیره احمد سلطانی، که به بررسی نکات فنّی و برخی مضمون های این قصاید چون مرثیه، حسب حال، خمریّه و... پرداخته است، از کتاب های مهم در این زمینه است؛ 3- تفنّن ادبی نوشته ی منوچهر دانش پژوه که موضوعات ادبی چون هجو، طنز، بدیهه و ... را مورد توجّه و بررسی قرار داده است؛ 4- کتاب های المعجم فی معاییر اشعار العجم شمس قیس رازی، ابدع البدایع واعظ کاشفی، معیار الاشعار خواجه نصیرالدّین طوسی، فنون بلاغت و صناعات ادبی همایی و زیبایی شناسی کزّازی، در زمینه ی فنون ادبی و بلاغی شعر از منابع بسیار غنی به شمار می روند؛ 5- فرهنگنامهجی ادبی نوشته ی حسن انوشه که به بسیاری از مباحث ادبی چون صله، خمریّه، بدیهه، موسیقی و ... پرداخته است؛ 6- موسیقی و ساز و آواز شعری نوشته ی ابوتراب رازانی که درباره سابقه ی موسیقی و انواع آلات و اصطلاحات موسیقی تألیف شده است و در این زمینه از منابع درجه ی اوّل محسوب می شود. 7- آثار ارزشمندی چون صور خیال در شعر فارسی، موسیقی شعر، اثر محّمد رضا شفیعی کدکنی که در باب موسیقی کلام، تاثیر قافیه و ردیف و وزن در موسیقی شعر نوشته شده است. اهمّیّت و ضرورت پژوهش انوری و خاقانی از شعرای طراز اوّل و تأثیر گذار در ادب پارسی بوده اند، مقلّدان بسیار داشته اند و بسیاری از شعرا به پیروی و تتبع شیوه ی ایشان روی آورده اند. تحقیق در باب شعر ایشان علاوه بر گره گشایی برخی دشواری ها در شعر ایشان، به شناخت شعر دیگر شاعران نیز کمک می کند. مقایسه ی سبک این دو شاعر برخی مسایل سبک شناسی شعر قرن ششم را رفع می سازد و بسیاری از مضامین و درون مایه هایی که محتوای شعر این دوره را شکل داده است را بهتر و بیشتر به ما نشان می دهد. نگارنده این پایان نامه در شناخت هر چه بیشتر مضمون و سبک این دو شاعر کوشیده است. پرسش ها و فرضیه ها خواننده با مطالعه ی این پایان نامه می تواند به پاسخ سوألات ذیل دست یابد: 1- پیشینه مدح و بهره مندی انوری و خاقانی از آن چگونه است؟ 2- نقش صله در ادب فارسی و اهمّیّت آن نزد این دو شاعر چگونه است؟ 3- تفاوت ها و شباهت های این دو شاعر در خمریّه سرایی و بهره گیری از عناصر آن به چه ترتیب است؟ 4- دانش هایی چون نجوم و طب و اصطلاحات مربوط به آن ها در شعر انوری و خاقانی چگونه کاربرد یافته اند؟ 5- حسب حال سرایی در شعر انوری و خاقانی چگونه تجلّی یافته است؟ 6- وجوه شباهت و افتراق انوری و خاقانی در مرثیه سرایی چیست؟ 7- کارکرد تشبیب در شعر انوری و خاقانی چیست؟ 8- تجدید مطلع دارای چه جایگاهی است و در شعر این دو شاعر با چه هدفی می آید؟ 9- نوآوری انوری در ادب فارسی چیست؟ 10- آیا انوری و خاقانی نسبت به یکدیگر شناخت و آشنایی داشته اند؟ روش کار و شیوه ی پژوهش روش پژوهش در این رساله، روش کتابخانه ای و استقرایی است. به این ترتیب که ابتدا یادداشت برداری از منابع و کتاب های مرتبط با موضوع صورت گرفته است. سپس نگارش متن انجام شده است. سعی بر آن بوده تا منابع دست اوّل و نیز بهترین تصحیح ها مورد استفاده قرار گیرد. محدودیّت های تحقیق در باب انوری پژوهش های چندانی انجام نشده است. به همین دلیل بررسی سبک و مضمون شعر وی، وقت بسیاری می طلبید. گستردگی موضوع از دیگر دلایل طولانی شدن مدت زمان تحقیق می باشد. امید که در حد بضاعت از عهده ی این مهم برآمده باشم.